راگەهاندنا زانکۆیا دهۆک؛ 4ـی کانوینا دووێ 2023
د ڤەكۆلینەكا ماستەرێ دا ل زانكۆیا دهۆك، كۆلیژا زانستێن مرۆڤایەتی، ئەوا ژلایێ قوتابیا خواندنا بلند، جیهان عەسكەر تێلی، و ژ لایێ د. مزگین محەمەد حەسەن هاتیە سەرپەرشتیکرن، ل دۆر شرۆڤەكرنا جهی بۆ گونەهباریێن سنێلان ل پارێزگەها دهۆك ل ماوێ (2011ـ2020)، دیاركریە كو گونەهباریێن سنێلان ل پارێزگەها دهۆكێ رێژا 98% ژلایێ رەگەزێ نێرن و بتنێ 2% رەگەزێ مێنە.
د ڤێ ڤەكۆلینێ دا میتۆدەکا سالۆخکاری و شرۆڤەكاری هاتیە بكارئینان، بۆ دیاركرنا لایەنێن گونەهباریێن سنێلان ل ماوێ (2011ـ2020) ل پارێزگەها دهۆكێ، ب رێكا ئەنجامدانا راپرسیەکێ ل سەر (35) گرتیێن ل چاكسازیا ئێتیتێ ل سالا 2019 و هەروەسا هندەك شێوازێن ئامارێی و زانستێن نەخشەسازیێ هاتینە بكارئینان بۆ دیاركرنا گونەهباریێن سنێلان و جهێن ئەنجامدانا وان ل سەر نەخشەی ل قەزایێن پارێزگەها دهۆكێ.
ڤەكۆلەر د ڤێ ڤەكۆلینێ دا گەهشتیە هندەك ئەنجامان، ژ وانا: تاوانا بكارئینانا مادێن هوشبەر ل سالا 2017ـێ ب رێژا 8.1% و ل سالا 2019 ئەڤ رێژە بوویە 8.3%، بەلێ ل سالا 2020 ئەڤ رێژە بلند بوویە بۆ 15.4%. ئەگەرێن ڤێ چەندێ ژی بۆ كۆمەكا هوكاران ڤەدگەرن كو ڤەكۆلەرێ ب درێژی د ڤێ ڤەكۆلینێ باسكرینە.
هەر ژ وان ئەنجامێن ڤەكۆلەر گەهشتیێ؛ سروشتێ وان گونەهباریێن سنێلە ئەنجامددەن ل پارێزگەها دهۆكێ ژ دەمەكی بۆ دەمەکێ دی جوداهیەکا بەرچاڤ كەڤتیێ د ماوێ ل ناڤبەرا (2011ـ2020) و هندەك جاران رێژە یا بلندە و هندەك دەما ژی نزمترە، ئەڤە ژی ل دویڤ وان كاودانێن پارێزگەهـ تێدا دەرباز دبیت.
ل سالا 2016ـێ بلندترین رێژا گونەهباریێن سنێلان هاتیە تۆماركرن، كو ئەوژی (117) کەیسن، و ل سالا 2015ـێ ئەڤ رێژە بتنێ (75) گونەهباری بوون. هەروەسا ل سالێن (2017ـ 2018ـ 2019) ئەڤ رێژە د ناڤبەرا (33ـ 38ـ 48) دا بوون. ئەگەرێ ڤێ نزمبوونێ ژی بۆ باشتربوونا كاودانێن سیاسی و ئابووری یێن پارێزگەهێ ڤەدگەرن، و كێمترین رێژا گونەهباریێن سنێلان هاتیە تۆماركرن ل سالا 2020 بوو، كو بتنێ (13) گونەهباری بوون، ئەگەرێ سەرەكی یێ ڤێ كێمبوونێ ژی بابەتێ قەدەغەیا هاتنوچوونێ بوو، ژ بەر بەلاڤبوونا پەتایا كۆرۆنایێ، كو بۆ دەمێن درێژ هاتنوچوون هاتبوو قەدەغەكرن.
ڤەكۆلینێ ئەوژی دیاركریە كو ل سەر ئاستێ قەزایان ژی، قەزا دهۆك یا ئێكێ یە و ل دویڤ دا ژی زاخۆ و سێمێل دهێن. ل ڤان سێ قەزایان پێكڤە 531 کەیس هاتینە تۆماركرن و دبیتە 81% ل سەر ئاستێ پارێزگەهێ، و د ناڤبەرا رەگەزێ نێر و مێ ژی دا جوداهیەكا بەرچاڤ هەیە ل پارێزگەهێ، كو هژمارا رەگەزێ نێر 645 سنێلەبوون و دبیتە رێژا 98%، لێ هژمارا مێیان بتنێ 11 سنێلەبوون ب رێژا 2%.
د ڤێ ڤەكۆلینێ دا ئەوژی هاتیە دیارکرن كو گونەهباریێن سنێلان ل تەمەنێن د ناڤبەرا (15ـ 18) سالیێ دا زێدەدبیت، چونكو رەفتارێن گونەهباری ل قۆناغا سنێلەییێ بلند دبیت، دگەل دەستێكا تەمەنێ پێگەهشتنێ، كو هندەك هوكارێن جڤاكی و بایۆلۆژی كارتێكرنێ ل ڤێ چەندێ دكەن، ب تایبەت د دەمێن ڤالا و بێ كاریێ دا.
گونەهباریێن سنێلا، وەكو ڤەكۆلەرێ ئاماژە پێ دای، دیاردەکا كەڤنە، ب كەڤناتیا جڤاكێن مرۆڤایەتیێ، و ل هەر جڤاكەكی هندەك سنێلە ژ دابونەریت و پرەنسیپێن جڤاكی دەردكەڤن ئەوێن دەستوور و یاسایان رێكخستین. ژ بەر ڤێ چەندێ ئەڤ دیاردە دهێتە هژمارتن ب دیاردەكا گەلەك مەترسیدار، كو بزاڤێ دكەت پێشێلیا ڤان یاسا و بوها و دابونەریتێن هزری د ناڤ پێكهاتەیا جڤاكی دا بكەن.