قوتابیێ خواندنا بلند ل كولیژا زانستێن مرۆڤایەتی ل زانکۆیا دهۆک (رامی رەشۆ كرتان)، د ماستەرناما خۆ دا ئەوا ب ناڤێ (گوهۆرینێن سەقای و كاریگەریا وان ل سەر پێلێن گەرمێ ل پارێزگەها دهۆك و رێكێن رووبروبوونا وان)، هوشداریێ ل دۆر مەترسیێن هەردوو دیاردێن گوهۆرینێن سەقای و پلێن گەرماتیێ ددەت.

ل دەستپێكا ماستەرنامێ‌ ڤەكۆلەری باس ل وێ یەکێ دکەت کو ل ڤی سەردەمی، جیهان ژ بەر مەترسیێن هەردوو دیاردێن ناڤهاتی دنالیت، لەورا ئەڤ ڤەكۆلینە جەختێ ل سەر ڤان هەردوو دیاردا دکەت ل پارێزگەها دهۆكێ، كو دكەڤیتە دناڤبەرا بازنێن پانی (36° 12‌ 08”) و (37° 22‌ 17”) باشوور، و هێلێن درێژی (42° 20‌ 42”) و(44° 22‌ 42”) رۆژهەلات، و ب رووبەرێ (10,901 كم2) ل ماوێ (1991-2020)، و ب پشتبەستن ب داتایێن سەقای یێن تۆماركری ل حەفت وێستگەهان، ئەوژی وێستگەهێن (بەردەرەش، شێخان، سێمێل، زاخۆ، دهۆك، ئاكرێ و ئامێدی).

ئارمانج ژ ڤێ ڤەكۆلینێ، هەروەكو ڤەكۆلەری باسكری، ئەوە گوهۆرینێن سەقای و پلێن گەرماتیێ‌ چنە و ئەگەرێن رویدانا وان چنە و پێداچوونا ڤی بابەتی ژ لایێ تیۆری ڤە، هەروەسا پیڤانا ئاستێ گوهۆرینێن جوداهیا پەیدابووی د هندەك توخمێن سەقای دا، دیسان زانینا ئاستێ كارتێكرنا گوهۆرینێن كەش وهەوای ل سەر پێلێن گەرمێ ژ لایێ دووبارەبوون و درێژی و توندیێ ڤە، هەروەسا د ڤەكۆلینێ‌ دا ڤەكۆلەری بزاڤ كریە بۆ دیاركرنا باشترین رێك بۆ رووبروبوونا دیاردا گوهۆرینێن سەقای و دووبارەبوونا پێلێن گەرمیێ. بۆ گەهشتن ب ئارمانجێن ڤەكۆلینێ پشت ب كۆمەكا رێباز و رێكێن زانستی هاتیە بەستن، وەكو ب رێبازێن ئیندێكتیڤ و ئامارا چەندایەتی و شیكاری و مەیدانی.

ڤەكۆلەری كۆمەكا بەرنامە و ئەپڵیكەیشنێن كومپیوتەری بکارئیناینە بۆ گەهشتنا هندەك داتا و دەرئەنجامێن گرنگ، وەکو پرۆگرامێ سیستەمێ زانیاریێن جیوگرافی (GIS) و بەرنامێ هەستكرن ژ دویرڤە (RS) و بەرنامێ سەقای (Power Data Access Viewer) و بەرنامێن ئامارێ (SPSS) و (EXCEL).

د ڤێ ڤەکۆلینێ دا، ڤەكۆلەر گەهشتیە كۆمەكا دەرئەنجامان، و ژ دەرئەنجامێن گرنگ ئەوە کو رێژا سالانە یا پلێن گەرمیێ ل هەمی وێستگەهان بەرەڤ بلندبوونێ یە د ماوێ ڤەكۆلینێ دا (1991-2020)، مەزنترین گوهۆرین د تێكرایا پلا گەرمیا سالانە هاتیە تۆماركرن ل وێستگەها سێمێل بوو كو ب زێدەبوونا (1.5م) ل هەمی ماوێ ڤەكۆلینێ دا، د دەمەكی دا كو كێمترین گوهۆرین ل وێستگەها شێخان هاتیە تۆماركرن ب رێژا (1.23م)، سەبارەت بارانێن سالانە، نەجێگیریا بارانان سالۆخەتەکێ گشتی بوو ل دەڤەرێ، و سەرەرای هندێ دیاربوو كو بارانێن سالانە ل هەمی وێستگەهان ل نیڤا ئێكێ ژ ماوێ ڤەكۆلینێ بەرەڤ كێمبوونی دچن، ئاراستێ بارانان ژی ل نیڤا دووێ ژ ماوێ ڤەكۆلینێ بەرەڤ بلندبوونێ هاتە گوهۆرین.

سەبارەت پێلێن گەرمیێ، دیاربوو كو دەڤەر ب گشتی د هەمی ماوێ ڤەكۆلینێ دا یا بەر ب (300) پێلێن گەرمیێ كەڤتیە و زۆربەیا ڤان پێلان هەڤپشک بوون د ناڤبەرا هەمی وێستگەهان دا، بەلێ زۆرترین ژمارا ڤان پێلان ل وێستگەها شێخان هاتینە تۆماركرن كو (50 پێل) بوون، و كێمترین ژمارە ل وێستگەها ئامێدیێ هاتینە تۆماركرن كو (25 پێل) بوون. یا گرنگتر، د ڤەكۆلینێ دا دیاربوویە كو گوهۆرینێن سەقای ل دەڤەرێ كاریگەریەكا مەزن یا ل سەر پێلێن گەرمیێ هەیە و دیاربوو كو بلندبوونا تێكرایا پلا گەرمیێ سالانە د ماوێ ڤەكۆلینێدا بوویە ئەگەرێ زێدەبوونا دووبارەبوون و درێژی و توندیا پێلێن گەرمیێ ل دەڤەرێ.

ئاراستێ گشتی یێ داهاتی بۆ تێكرایا پلا گەرمیێ یا سالانە ل دەڤەرا جیوگرافیا ڤەكۆلینێ‌ بەر ب زێدەبوونێ‌ یە، ئەوژی ژ بەر وێ‌ ئێكێ‌ کو وزا رۆژێ باشترین ژێدەرێ وزا نویبوونێ یا پاقژە، كو دشیاندایە بهێتە وەبەرهێنان و بكارئینان ل دەڤەرێ.

دیسان ژ دەرئەنجامێن ڤێ‌ ماستەرنامێ‌ دیاربوویە كو كێمیا رێژا رووبەرێن كەسكاتیێ د ناڤ باژێرێن پارێزگەها دهۆك دا ب شێوەكی نەرێنی كارتێكرن ل سەقای و ژینگەها باژێران دكەت، ب تایبەت باژێرێن مەزن، هەروەسا هەبوونا شیانێن سرۆشتی و مرۆڤی یێن مەزن و گونجای بۆ رویبرویبوونا دیاردا گوهۆرینێن سەقای و زێدەبوونا پێلێن گەرمیێ ل دەڤەرێ، و ئەگەر ئەڤ شیانێن بەردەست بهێنە وەبەرهێنان و ب شێوەكی زانستی كار پێ بهێتە كرن، دشێین بەرامبەر ڤێ دیاردێ رابوەستین و كێمتر بكەین تا بچویكترین راددە.

ڤەكۆلەری ل دویماهیا ماستەرناما خۆ ژمارەكا خالان پێشنیازكرینە كو دشیاندایە پشت پێ بهێتە بەستن بۆ رووبروبوونا ڤان هەردوو دیاردا و كێمكرنا مەترسیا وان. ئێک ژ وان خالێن پێشنیازکری ژ لایێ ڤەکۆلەری ڤە ئەوە کو پێدڤیە گرنگیەکا مەزنتر ب ڤان هەردوو دیاردا د ڤەکۆلینێن زانستی دا بهێتە دان ب مەبەستا زانینا ئاستێ وێ مەترسیا ئەڤ هەردوو دیاردە گەهشتینێ و چەوانیا رووبرووبوونا وان. هەروەسا پێدڤیە یاسایێن ناڤدەولەتیێن تایبەت ب دیاردا گوهۆرینێن سەقای بهێنە بجهئینان بۆ رووبروبوونا ڤێ دیاردێ. ژ لایەکێ دی ڤە، پێدڤیە گرنگیێ بدەنە دابەشكرن و دانانا ئامیرێن پیڤانا برا دەرهاڤێژتنا گازێن گەرم بۆ ناڤ هەوای، ژ بەر گرنگیا وان زانیاریان یێن د ڤەكۆلینێن داهاتی دا دهێنە تۆماركرن. هەروەسا پێدڤیە ژمارا وێستگەهێن سەقای ل پارێزگەهێ‌ بهێنە زێدەكرن و ئامادەكرن ب نویترین تەکنۆلۆژیا و و زانیاریێن کۆمکری، بێ بەرامبەر بۆ قوتابیان بهێنە بەردەستکرن.

خالا گرنگتر، کو وەکو پێشنیاز د ڤەکۆلینێ دا هاتیە باسکرن، كێمكرنا دەرهاڤێژتنا گازێن گەرم بۆ هەوای و كاركرن بۆ كێمكرنا رێژا وان گازا د ناڤ بەرگێ هەوای دا بۆ رێژێن وان یێن سروشتی، ئەوژی ب رێكا ڤەگەریانێ بۆ بکارئینان وزا پاقژ، وەكی وزا رۆژێ، و بكارئینانا رێكێن ڤەگوهاستنێ یێن ب وزا پاقژ كاردكەن. هەروەسا پاراستنا رووبەرێ رووەكی و زێدەكرنا كەسكاتیێ دناڤ باژێران دا و هشیاركرنا خەلكێ ل دۆر شێوازێن گونجای و ئاگەهداركرنا وان ژ مەترسیا ڤان دیاردا ل سەر ژینگەهێ و ژیانا وان.

راگەهاندنا زانکۆیا دهۆک؛ ٢٠ـی شوبات ٢٠٢٣

جۆڤان سەعید